Działanie antocyjanów w profilaktyce i leczeniu pierwszych objawów retinopatii cukrzycowej trudność leczenia retinopatii cukrzycowej.
Dr med. Agnieszka Siennicka
Gabinet Okulistyczny Focus w Warszawie
Twoje Oczy. Magazyn dla lekarzy1/2013
Zmiany na dnie oka w postaci retinopatii cukrzycowej zaliczane są do jednych z najgroźniejszych powikłań ocznych u diabetyków ze względu na fakt, że nieleczone mogą prowadzić do nieodwracalnej utraty widzenia.
Retinopatia cukrzycowa wynika ze zmian zachodzących przede wszystkim w tt. przedwłosowatych, włośniczkach oraz drobnych naczyniach żylnych. W przebiegu retinopatii dochodzi do zamknięcia światła naczyń krwionośnych wynikające z pogrubienia błony podstawnej, utraty pericytów, zmian w krwinkach czerwonych oraz agregacji płytek krwi. W następstwie braku perfuzji w naczyniach włosowatych dochodzi do niedokrwienia a następnie niedotlenienia siatkówki (1, 13).
Powszechnie uznanymi metodami leczenia retinopatii cukrzycowej są laseroterapia siatkówki, iniekcje zastrzyków do ciała szklistego oraz zabieg operacyjny czyli witrektomia. W chwili obecnej coraz większy nacisk kładzie się na odpowiednią profilaktykę cukrzycy mającą na celu zahamowanie jej rozwoju oraz spowolnienie progresji zmian już istniejących. Dużym powodzeniem cieszą się wśród lekarzy odpowiednie programy przesiewowe, w tym regularne badanie dna oka w celu określenia stopnia zaawansowania zmian cukrzycowych. U pacjentów z początkową fazą retinopatii cukrzycowej jako leczenie wspomagające zaleca się stosowanie tzw. suplementów diety. Obecnie swój tryumf święcą antocyjany borówki czarnej, które ze względu na swoje unikalne właściwości stały się sprzymierzeńcem lekarzy w walce z takimi dolegliwościami jak np. stany zapalne skóry, biegunki, zaburzenia trawienia, hemoroidy, stany zapalne przewodu pokarmowego, schorzenia reumatyczne, infekcje śluzówki jamy ustnej, cukrzyca a nawet choroby nowotworowe (8). Wykazano nie tylko ich pozytywne działanie przeciwzapalne w walce z bakteriami czy wirusami ale również działanie przeciwalergiczne oraz antyoksydacyjne (3).
Zaobserwowano również, że antocyjany borówki wspomagają funkcję bariery śródbłonka oraz stabilizują fosfolipidy błony komórkowej. Poprzez hamowanie zjawiska peroksydacji pobudzają także w komórkach śródbłonka wytwarzanie tlenku azotu odpowiedzialnego za zdolność rozkurczania naczyń krwionośnych, dodatkowo stymulują biosyntezę glukozaminoglikanów ? głównej substancji tkanki łącznej oraz zmniejszają biosyntezę polimerycznego kolagenu i glikoprotein odpowiedzialnych za pogrubienie błony podstawnej w cukrzycy (3,6,10,11). Działanie przeciwzapalne antocyjanów wiązane jest z ich działaniem ochronnym na naczynia kapilarne i zmniejszeniem przepuszczalności ścian naczyń krwionośnych (11).
Antocyjany to substancje, które wg alfanumerycznego systemu oznaczeń Unii
Europejskiej figurują jako barwnik, a numerycznie określane są jako E 163. Są to polifenolowe związki o charakterze glikozydowym, występujące w roślinach, które dzięki swojej reaktywności mają zdolność wyłapywania wolnych rodników i wykorzystywane są
w organizmie człowieka jako naturalne przeciwutleniacze. Przeciwdziałają one kruchości
naczyń krwionośnych, zwłaszcza naczyń włosowatych oraz stymulują produkcję
rodopsyny ? substancji ważnej w procesie widzenia. Dodatkowo wpływają na
obniżenie szybkości reakcji utleniania LDL cholesterolu, który jest składnikiem blaszek
miażdżycowych (11).
Badania farmakologiczne oraz kliniczne potwierdziły zależność między zawartością antocyjanów w owocach, a ich działaniem na system naczyń krwionośnych oka, działaniem usuwającym wolne rodniki oraz zapobieganiem peroksydacji lipidów (8).
Zauważono, że związki te mogą wspomagać farmakoterapię cukrzycy działając hipoglikemizująco i przeciwutleniająco. Stosowane wraz z witaminą E wspomagają jej działanie protekcyjne przy ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe (6).
Po raz pierwszy terminu ?antocyjaniny? użyto przez Marquarta w 1835 r. dla
określenia niebieskiego koloru bławatka (Centaurea cyanus) (6,11). Głównym źródłem antocyjanin w żywności są m.in.owoce aronii czarnoowocowej, winorośli, borówki czarnej,jabłoni, moreli, truskawek oraz wiśni. W poszczególnych gatunkach owoców lub warzyw występuje od kilku do kilkunastu antocyjanów, które charakteryzująsię zróżnicowaną barwą, od pomarańczowej poprzez różne odcienie czerwienii fioletu aż do barwy niebieskiej, co uwarunkowane jest ich budową.
Obecność szczególnie dużych ilości antocyjanów stwierdzono w tkankach roślin wysokogórskich, stąd została wysunięta hipoteza, że spełniają one rolę czynnika chroniącego tkanki przed nadmiarem promieniowania ultrafioletowego. Z uwagi na intensywną barwę znajdują one szerokie zastosowanie w przemyśle spożywczym jako barwniki. Właściwości lecznicze antocyjanów, które znane były od dawna w medycynie ludowej, obecnie coraz szerzej wykorzystywane są we współczesnym przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym (11). Z okulistycznego punktu widzenia szczególnym zainteresowaniem cieszą się antocyjany pozyskiwane z borówki czarnej. Borówka czernica (Vaccinium myrtillus L.), zwana popularnie czarnąjagodą a niekiedy również leśną jagodą lub czarną borówką, jest krzewinką z rodziny wrzosowatych (Ericaceae). Występuje w Centralnej i Północnej Europie, Azji i Północnej Ameryce. Rośnie w lasach sosnowych i sosnowo ? świerkowych. W Polsce bardzo popularna, stanowi poszycie lasów, szczególnie tam, gdzie gleba jest kwaśna i zasobna w próchnicę (2,8,12).
Zainteresowanie antocyjanami pozyskiwanymi z borówki czarnej w okulistyce nie jest niczym nowym gdyż już w przeszłości Oszmiański porównywał wartości terapeutyczne tego rodzaju preparatów występujących na naszym rynku farmaceutycznym (9). Były to: Prowzrok, Bilberin, Vitavision, Borówka, Klarin i Strix. W chwili obecnej firma Lekam wypuściła na rynek nowy, bardzo obiecujący preparat o nazwie Bioretinof zawierający w swoim składzie 115 mg antocyjanów. Skuteczność jego działania w początkowych fazach retinopatii cukrzycowej została potwierdzona klinicznie. Zespół badaczy z Pizy tj. Perossini, Chiellini, Guidi, Siravo po przebadaniu 40 osób z objawami retinopatii cukrzycowej i/lub nadciśnieniowej stwierdzili poprawę zmian na dnie oka u ponad 80% pacjentów po 30 dniach stosowania 115 mg antocyjanów. Poprawa wyników obejmowała redukcję mikrokrwotoków, zmniejszenie nasilenia zmian makulopatii, redukcję mikrotętniaków i wysięków, redukcję ognisk krwotocznych i mikrokrwotoków, poprawę w krążeniu krwi w okolicy plamki oraz redukcję niedokrwienia plamki. Po przeprowadzonych badaniach wysnuli oni wnioski, że właściwości naczynioprotekcyjne i przeciwwysiękowe antocyjanów borówki umożliwiają przeprowadzenie terapii działającej na poziomie mikronaczyniowym a wysoki procent pacjentów, u których zanotowano poprawę anomalii w zakresie mikronaczyń oka pozwala na obiektywne określenie korzyści w zastosowaniu antocyjanów borówki we wskazanych patologiach (10). Znaczenie borówki czernicy w schorzeniach związanych z osłabioną fotowrażliwością lub ze zmianami mikrokrążenia w siatkówce udowodniono również w innych doniesieniach.
Jak donieśli Jayle w wsp. ekstrakty borówki aplikowane osobom zdrowym lub pacjentom z uszkodzeniami wzroku poprawiały widzenie nocne, zwiększały zdolności adaptacyjne do ciemności oraz do odtwarzania ostrości widzenia po oślepieniu światłem (5). Z kolei Gandolfo i Ball przedstawili pracę w której po zastosowaniu mieszaniny antocyjanów z witaminą E i beta-karotenem dochodziło do poszerzenia pola widzenia u pacjentów (4).
Antocyjanom zawartym w owocach borówki czernicy przypisuje się obecnie trzy główne kierunki działania prewencyjnego. Należą do nich polepszenie mikrokrążenia, wydolności żylnej kończyn dolnych (żylaki), zmniejszenie dolegliwości wzrokowych pochodzenia funkcjonalnego (krótkowzroczność, ślepota dzienna) lub spowodowanych osłabioną, fotowrażliwością w retinopatii cukrzycowej (11). Antocyjaniny wchłaniają się w niewielkimstopniu w organizmie człowieka i do dziś nieznanesą drogi ich przemian w świetle przewodu pokarmowego.Nie wiadomo, która z form jest najlepiej przyswajalna; dotychczas nie poznano również mechanizmów metabolizmu tych barwników w ustroju (6).Niezaprzeczalne korzyści , jakie niesie za sobą stosowanie antocyjanów, a równocześnie brak ich toksyczności i efektów ubocznych powoduje, że w chwili obecnej wiąże się duże nadzieje na ich wykorzystanie zarówno w profilaktyce jak i leczeniu wielu chorób w tym także retinopatii cukrzycowej.
Piśmiennictwo:
1. Burgansky-Eliash Zvia, Md, Darin A. Nelson, Phd,Orly Pupko Bar-Tal, Msc, Anat Lowenstein, Md. Reduced Retinal Blood Flow Velocity in Diabetic Retinopathy Retina: May 2010 – Volume 30 – Issue 5 – pp 765-773
2. Borówka czernica.Natura i Ty.
3. Coleman Ruth. PV Anthocyanins in Foods and Diabetes
hoto Credit Thinkstock Images/Comstock/Getty Images Aug 7, 2011 livestrong.com
4. Gandolfo E., Boll. Ocul. 1990, 69:57.
5. Jayle G.-E., i wsp., Ann. Ocul., 1965, 198:556.
6. Kowalczyk E, Krzesiński P, Kura M., Kopff M.
Antocyjaniny ? Barwni Sprzymierzeńcy Lekarza. Wiadomości Lekarskie 2004, Lvii,11
7. Mitka K., Nowak K., Kowalski P.: Antocyjany – naturalne barwniki środków spożywczych. Przem.Ferm. Owoc. Warz., 2003, 3, 17-18.
8. Noculak-Palczewska A. Porównanie wartości terapeutycznej preparatów z owoców borówki. Postępy Fitoterapii 1/2004, s. 10-13
9. Oszmiański J., Badanie wybranych preparatów rynkowych zawierających antycyjanozydy ? praca niepublikowana.
10. Perossini M., i inni, Ann. Ottal. Clin. Ocul., 1987, 113:1173.Badania Kliniczne Nad Zastosowaniem Antocyjanów Borówki (Tegens) W Leczeniu Retinopatii Cukrzycowej I Nadciśnieniowej.
11. Piątkowska E. , Kopeć A, Leszczyńska T. Antocyjany ? Charakterystyka, WystępowanieI Oddziaływanie Na Organizm Człowieka. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2011, 4 (77), 24 ? 35
12. Sarwa A., ?Wielki leksykon roślin leczniczych? ? Książka i Wiedza, Warszawa 2001, 391.
13. Skopiński Piotr Etiopatogeneza zmian w naczyniach mikrokrążenia siatkówki w cukrzycy. Okulistyka 2/99 5-9 Ethnicity, race and baseline retinopathy correlates in the veterans affairs diabetes trials.